Πρώτη καὶ Δευτέρα τριετία ἀπὸ τοῦ 1926-27 μέχρι τοῦ 1931-32
Ἓν τῶν πρώτων μελετημάτων τῆς ἐν τῇ ἐπαύλει Ἀλλατίνι ἐγκατασταθείσης κατὰ Νοέμβριον τοῦ 1926 Φιλοσοφικῆς Σχολῆς ὑπῆρξεν ἡ ἵδρυσις Πανεπιστημιακῆς Βιβλιοθήκης. Πρὸς τοῦτο συνετάχθη τὸ τὴν 11ην Ἰουλίου 1927 δημοσιευθὲν σχετικὸν προεδρικὸν διάταγμα, τὸ ὁποῖον καθώρισε τὰ τοῦ σκοποῦ καὶ τῆς ὀργανώσεως αὐτῆς. Εἰς τὸ διάταγμα τοῦτο πλὴν τῶν ἐπιστημονικῶν βιβλίων, τῶν ἀναγκαίων διὰ τὰς ἐπιστημονικὰς μελέτας καὶ ἐρεύνας, ἐλήφθη πρόνοια καὶ περὶ χειρογράφων διὰ τῆς ἱδρύσεως ἰδίου τμήματος ἐπὶ τῇ προβλέψει ὅτι ἡ Βιβλιοθήκη θὰ ἠδύνατο νὰ ἀποκτήσῃ καὶ τοιαῦτα. Τὸ προσωπικὸν ὡρίσθη μετὰ μεγάλης φειδοῦς εἰς τρεῖς μόνον, ἕνα διευθυντήν, ἕνα ἐπιμελητὴν καὶ ἕνα κλητήρα, τὸ ὁποῖον ἐκρίθη τότε ἐπαρκὲς διὰ τὰς ἀνάγκας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς, ἥτις καὶ μόνη ἐλειτούργει. Τὸ διάταγμα προέβλεψεν ἐπίσης καὶ περὶ ἐφορευτικῆς ἐπιτροπῆς ἐκ καθηγητῶν τοῦ Πανεπιστημίου, ἥτις θὰ εἶχεν ἔργον νὰ ἀποφασίζῃ περὶ τοῦ πλουτισμοῦ τῆς Βιβλιοθήκης καὶ νὰ ἐποπτεύῃ τὴν ὅλην αὐτῆς λειτουργίαν.
Ἡ πρώτη Ἐφορευτικὴ Ἐπιτροπὴ ἀπετελέσθη ἐκ τῶν καθηγητῶν κ.κ. Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, Χαραλάμπους Θ. Θεοδωρίδου καὶ Ἀντωνίου Β. Σιγάλα, ὧν ὁ πρῶτος ἀνεδείχθη πρόεδρος. Ἀλλά καὶ πρὸ τοῦ νομίμου καταρτισμοῦ τῆς Ἐπιτροπῆς, οἱ ἀποτελοῦντες αὐτὴν μέριμνα ὑπῆρξεν ἡ συγκέντρωσις τῶν ἐν Θεσσαλονίκῃ διεσπαρμένων καὶ ἀχρησιμοποιήτων συλλογῶν βιβλίων, καὶ τοιαύται ἦσαν ἡ ἐν τῷ Ὀρφανοτροφείῳ ἀποκειμένη πρὸς τὴν κοινότητα Θεσσαλονίκης δωρεὰ τοῦ ἄλλοτε διευθυντοῦ τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης καὶ συνέδρου του Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου κ. Γ. Κωνσταντινίδου, η βιβλιοθήκη τοῦ ἐν Θεσσαλονίκῃ Β΄ Γυμνασίου, περιέχουσα παλαιὰς κυρίως ἐκδόσεις, καὶ ἡ ἐν τῷ Διδασκαλείῳ ἀρρένων ἀποκειμένη συλλογὴ ἱστορικῶν κυρίως βιβλίων καὶ περιηγητῶν, ἥτις εἶχε καταρτισθῆ κατὰ τὸν πόλεμον ὑπὸ τῆς ἐν Θεσσαλονίκῃ Προσωρινῆς Κυβερνήσεως. Καὶ αἱ τρεῖς αὗται συλλογαὶ κατόπιν σχετικῶν ἐνεργειῶν περιῆλθον ταχέως εἰς τὸ Πανεπιστήμιον, πρώτη δὲ πάντων ἡ συλλογὴ Γ. Κωνσταντινίδου. Τὴν παραλαβὴν ταύτης ἐνήργησεν ὁ κ. Στ. Π. Κυριακίδης. Ὡσαύτως ἐγένετο ἐνέργειαι παρὰ τῇ Ἐθνικῇ Βιβλιοθήκῃ πρὸς χορήγησιν ἀντιτύπων ἐκ τῶν παρ’ αὐτῇ πολλαπλῶν, ἥτις καὶ προθύμως ἐγένετο ἀποδεκτή.
Καὶ τὴν παραλαβὴν ταύτην ἐνήργησεν ἐξ ὀνόματος τοῦ Πανεπιστημίου ὁ αὐτὸς καθηγητής. Τῶν δύο ἄλλων βιβλιοθηκῶν, τοῦ Β΄ Γυμνασίου και τῆς ἐν τῷ Διδασκαλείῳ ἀποκειμένης, ἡ παραλαβὴ διενεργήθη ἀρκετὰ βραδύτερον ὑπὸ τοῦ διευθυντοῦ τῆς Βιβλιοθήκης κ. Π. Φορμόζη. Εἰδικῶς διὰ τὸ Σπουδαστήριον τῆς βυζαντινῆς καὶ νεωτέρας ἑλληνικῆς φιλολογίας καὶ γλώσσης παρελήφθη ἐξ Ἀθηνῶν ὑπὸ τοῦ καθηγητοῦ κ. Μ. Τριανταφυλλίδη ἡ βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις τέως λειτουργούσης Παιδαγωγικῆς Ἀκαδημίας. Τὰ βιβλία ταῦτα ἐναπετέθησαν κατ’ ἀρχὰς εἰς δύο δωμάτια τῆς ἐπαύλεως, κατασκευασθεισῶν πρὸς τοῦτο τῶν ἀναγκαίων ξυλίνων θηκῶν, βραδύτερον δὲ ὅτε μετεφέρθη τὸ Πανεπιστήμιον εἰς τὸ νῦν κτήριον, μετεκομίσθησαν καὶ ἀπετέθεσαν κατὰ σωροὺς εἰς διαφόρους κενὰς αἰθούσας.
Ταυτοχρόνως διεξήχθησαν διαπραγματεύσεις διὰ τὴν ἀγορὰν τῆς πλουσίας φιλολογικῆς καὶ λαογραφικῆς βιβλιοθήκης τοῦ ἀειμνήστου καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Ν. Γ. Πολίτου, ἥτις καὶ ἠγοράσθη κατόπιν γνωμοδοτήσεως ἐπιτροπῆς, ἀποτελεσθείσης ἐκ τοῦ διευθυντοῦ τῆς Βιβλιοθήκης τῆς Βουλῆς κ. Καλογεροπούλου, τοῦ διευθυντοῦ τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Πολυτεχνείου κ. Σταμήρη καὶ του βιβλιοφύλακος τῆς Ἐθνικής Βιβλιοθήκης κ. Δ. Μάργαρη, παρελήφθη δὲ ὑπὸ τοῦ κ. Δ. Μάργαρη καὶ τοῦ διευθυντοῦ τοῦ Λαογραφικοῦ Αρχείου κ. Πέτρου Φουρίκη.
Ἐν τῷ μεταξύ ὡρίσθησαν διὰ τὴν Βιβλιοθήκην δύο δωμάτια συνεχομένα τῆς βορείου πτέρυγος τοῦ Πανεπιστημίου, ὧν τὸ μὲν ἓν ἐχρησιμοποιήθη ὡς ἀποθήκη, τὸ δ’ ἕτερον ὡς ἀναγνωστήριον. Πρόχειρος τῶν βιβλίων κατάταξις καὶ τοποθέτησις ἔγινε ὑπὸ τοῦ καθηγητοῦ κ. Στ. Π. Κυριακίδου. Συγχρόνως ἀπὸ τοῦ Ὀκτωβρίου τοῦ 1927 ἡ Ἐπιτροπὴ καταρτισθεῖσα νομίμως ἤρχισε νὰ μεριμνᾷ διὰ τὸν συστηματικὸν πλουτισμὸν τῆς Βιβλιοθήκης, οὕτως ὥστε νὰ δύναται αὕτη νὰ ἀνταποκριθῇ εἰς τὰς ἀνάγκας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς. Πρός τοῦτο ἀπετάθη εἰς διαφόρους βιβλιοπωλικοὺς οἴκους τοῦ ἐσωτερικοῦ καὶ τοῦ ἐξωτερικοῦ ἐπιζητοῦσα νὰ ἐπιτύχῃ ἐκπτώσεις ἐπὶ τῶν τιμῶν τῶν τιμοκαταλόγων, κατόπιν δὲ πολλῶν συνεννοήσεων κατώρθωσε νὰ ἐπιτύχῃ ἔκπτωσιν κατ’ ἀρχάς 10%, ἔπειτα δὲ καὶ περισσοτέρας κατὰ τὰ βιβλία καὶ τὰς περιστάσεις.
Ἐπὶ τῇ βάσει τῶν ὅρων τούτων, ὁσάκις δ’ ἐπρόκειτο περὶ μεγάλων σειρῶν καὶ δι' ἐπιζητήσεως ἰδίων προσφορῶν, ἤρχισεν ὁ συστηματικὸς καταρτισμὸς τῆς βιβλιοθήκης τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς διὰ τῆς προμηθείας τῶν μεγάλων σειρῶν ἐκδόσεων συγγραφέων, οἷον τῆς Πατρολογίας τοῦ Migne, ἑλληνικῆς και λατινικῆς, τῆς Βιβλιοθήκης Ἑλλήνων καὶ Λατίνων συγγραφέων τοῦ οἴκου Teubner, τῆς σειράς τῶν ἐκδόσεων τοῦ Firmin Didot, τῆς σειράς Guillaume Bude, τῶν ἐκδόσεων Weidmann, τῶν σπουδαιοτέρων λεξικῶν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς καὶ λατινικῆς, τῶν φιλολογικῶν καὶ ἀρχαιολογικῶν ἐγκυκλοπαιδειῶν καὶ λεξικῶν, τῶν διαφόρων ξένων καὶ ἑλληνικῶν ἐγκυγκλοπαιδειῶν καὶ ἐγκυκλοπαιδικῶν σειρῶν καὶ διαφόρων φιλολογικῶν καὶ ἀρχαιολογικῶν περιοδικῶν.
Αἱ παραγγελίαι πᾶσαι ἐνηργοῦνται ἀποφάσει τῆς ἐπιτροπής διὰ τοῦ προέδρου αὐτῆς. Ἐπειδὴ ὅμως ἡ κατάστασις αὕτη δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ παραταθῇ, ἡ Ἐπιτροπὴ ἐφρόντισεν ὅπως διὰ διαγωνισμοῦ πληρώσῃ τὰς δύο θέσεις τῆς Βιβλιοθήκης, τὴν τοῦ διευθυντοῦ καὶ τοῦ ἐπιμελητοῦ, προσελήφθησαν δὲ διευθυντὴς μὲν ὁ πτυχιοῦχος τῆς φιλολογίας κ . Π. Φορμόζης ἀπὸ 9ης Ἰουλίου 1928, ἐπιμελητὴς δὲ ὁ κ. Γ. Ἀναγνωστόπουλος ἀπὸ τῆς αὐτῆς. Ἐκ τούτων ὁ μὲν πρῶτος ἀνέλαβεν τὸ ἔργον τῶν παραγγελιῶν καθὼς καὶ τὴν συστηματικὴν καταγραφὴν καὶ κατάταξιν τῶν βιβλίων βοηθούμενος ὑφ’ ἑνὸς γραφέως, ἀποσπαθέντος ἐκ τῆς διοικήσεως, ὁ δὲ ἕτερος τὴν ἐπιμέλειαν τοῦ ἀναγνωστηρίου.
Ἡ ἐκ τῶν τριῶν ἀνωτέρῳ καθηγητῶν ἀποτελουμένη ἐφορευτικὴ ἐπιτροπή, συμπληρωθεῖσα δι’ ἑνὸς ἔτι μέλους ἐκ τῆς προστεθείσης κατὰ τὸ ἔτος 1928 Σχολῆς τῶν Φυσικῶν καὶ Μαθηματικῶν Ἐπιστημῶν, τοῦ καθηγητοῦ κ. Κ. Σκλαβούνου, ἤσκησε τὰ καθήκοντα αὐτῆς μέχρι τῆς 22ας Νοεμβρίου 1928, ὅτε καὶ ὑπέβαλε τὴν παραίτησίν της, ὅπως μετὰ τὴν προσθήκην καὶ τῆς Σχολῆς τῶν Νομικῶν καὶ Οἰκονομικῶν Ἐπιστημῶν καταρτισθῇ κατὰ τὰς διατάξεις της §1 τοῦ ἄρθρου 8 τοῦ σχετικοῦ διατάγματος ἐξ ἑνὸς μέλους ἐξ ἑκάστης Σχολῆς. Γενομένων ἐκλογῶν ὑπὸ τῶν Σχολῶν ἐξελέγησαν ὡς μέλη διὰ τὸ ὑπόλοιπον τοῦ ἔτους 1928-29 καὶ τὴν τριετίαν 1929-30 μέχρι 1931-32 οἱ καθηγηταὶ κ.κ. Στίλπων Π. Κυριακίδης, Κωνσταντίνος Γ. Σκλαβοῦνος καὶ Ξενοφῶν Ε. Ζολώτας, ἐξ ὧν ὁ πρῶτος ἀνεδείχθη Πρόεδρος. Τὸν δεύτερον παραιτηθέντα ἀντικατέστησεν ἀπὸ τῆς 4ης Ἰουνίου 1931 ὁ καθηγητὴς Νικόλαος Μοντεσάντος καὶ τοῦτον ἀποθανόντα ὁ καθηγητὴς κ. Πέτρος Κοντὸς ἀπὸ 26ης Νοεμβρίου καὶ τοῦτον ἀπὸ 19ης Δεκεμβρίου ὁ κ. Μάξιμος Μαραβελάκης καὶ τοῦτον ἀπὸ 19ης Ἀπριλίου ὁ κ. Τρύφων Καραντάσης. Τὸν δὲ κ. Ζολώταν παραιτηθέντα ἐπίσης ἀντικατέστησεν ἀπὸ τοῦ Νοεμβρίου τοῦ 1929 ὁ καθηγητὴς κ. Δημοσθένης Στεφανίδης.
Τὴν Ἐπιτροπὴν ἀπησχόλησεν ἡ ἀρτιωτέρα ὀργάνωσις ἐν γένει τῆς Βιβλιοθήκης, ἡ διαρρύθμισις τῶν σχέσων μεταξὺ σπουδαστηριακῶν καὶ ἐργαστηριακῶν βιβλιοθηκῶν καὶ κεντρικῆς βιβλιοθήκης, ἡ ὀργάνωσις τῆς κεντρικῆς βιβλιοθήκης καὶ γενικοῦ φοιτητικοῦ ἀναγνωστηρίου καὶ ὁ πλουτισμὸς ἐν γένει ὅλων τῶν ἐπὶ μέρους βιβλιοθηκῶν καὶ ἀναγνωστηρίων. Καὶ ὅσον μὲν ἀφορᾷ εἰς τὴν ὀργάνωσιν ἡ Ἐπιτροπὴ βλέπουσα ὅτι μὲ τὴν ἐπέκτασιν, τὴν ὁποίαν εἶχε λάβει τὸ Πανεπιστήμιον, καὶ τὰς δημιουργηθείσας εἰς βιβλία ἀνάγκας τῶν Σχολῶν ἦτο ἀδύνατον πλέον νὰ ἐπαρκέσῃ τὸ ὑπὸ τοῦ ἰσχύοντος διατάγματος προβλεπόμενον προσωπικὸν προέβη εἰς τὴν σύνταξιν νέου διατάγματος, αὐξάνοντας τὰς ὀργανικὰς τῆς Βιβλιοθήκης θέσεις. Ἐπίσης εἰς τὸ αὐτὸ διάταγμα ἐλαμβάνετο πρόνοια καὶ διὰ τὴν ἵδρυσιν πανεπιστημιακοῦ βιβλιοπωλείου, ἵνα δύναται οὕτω τὸ Πανεπιστήμιον νὰ ἐπωφελῆται τὰς χορηγουμένας ὑπὸ τῶν ἐκδοτῶν βιβλιοπωλικὰς ἐκπτώσεις, αἵτινες καὶ θὰ ἐκάλυπτον κατὰ μέγα μέρος τὰς ἐκ τῆς αὐξήσεως τοῦ προσωπικοῦ μελλούσας νὰ προκύψωσι δαπάνας, καὶ ἄλλαι δέ τινες λεπτομέρειαι ἐρρυθμίζοντο ἐπὶ τὸ πρακτικώτερον καὶ σκοπιμώτερον.
Τὸ διάταγμα ἐγκριθὲν ὑπὸ τῆς Συγκλήτου ἀπεστάλη εἰς τὸ Ὑπουργείον πρὸς ἔγκρισιν καὶ δημοσίευσιν, δυστυχῶς ὅμως δὲν ἐδημοσιεύθη, ἀμέσως μὲν ἕνεκεν ἀπροσδηκήτου παρεμβάσεως τοῦ τότε γενικοῦ γραμματέως κ. Δημητρίου Σταύρου, εἶτα δὲ μετὰ τὴν ἔγκρισιν τοῦ Ὑπουργείου τῆς Παιδείας ἕνεκα δυστροπίας τοῦ Γενικοῦ Λογιστηρίου, τό ὁποῖον παρὰ τὰς ἐπανειλημμένας ἐνεργείας τοῦ Πανεπιστημίου καὶ αὐτοῦ τοῦ Κυβερνητικοῦ Ἐπιτρόπου κ. Κωνσταντίνου Καραθεωδωρῆ δὲν ἠθέλησε νὰ ἀναγνωρίσῃ οὔτε τὰς ἀνάγκας τῆς δημιουργημένης ἐν τῇ δευτέρᾳ πόλει τοῦ κράτους μοναδικῆς βιβλιοθήκης, οὔτε καὶ τὰ οἰκονομικὰ ὠφελήματα, τὰ ὁποῖα ἤθελε προσπορισθῇ τὸ Πανεπιστήμιον καὶ ὁ φοιτητικὸς κόσμος ἐκ τῆς λειτουργίας τοῦ βιβλιοπωλείου. Οὔτε κατεδικάσθη ἡ Βιβλιοθήκη τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ἡ τρίτη κατὰ σειρὰν βιβλιοθήκη τοῦ κράτους εἰς ἀριθμὸν τόμων, ἡ πρώτη δὲ εἰς δαπάνας πλουτισμοῦ, κατ’ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ κρίσιμον στάδιον τοῦ καταρτισμοῦ καὶ τῆς δημιουργίας αὐτῆς ἀντὶ νὰ ἐργάζηται μὲ προσωπικὸν μόνιμον, ἐπιστημονικῶς κατηρτισμένον καὶ ἐγγράμματον νὰ προσφεύγῃ εἰς τὰς ὑπηρεσίας ἐγγραμμάτων κλητήρων, ὅσον δύνανται νὰ εἶναι οὗτοι ἐγγράμματοι, καὶ φοιτητῶν, ἐπὶ ἡμερησίᾳ ἀποζημιώσει προσλαμβανομένων καὶ συνεχῶς ἐναλλασοσομένων, ἐζημιώθη δὲ καὶ χρηματικῶς, καθ’ ὅσον ἐστερήθη τῶν μεγάλων ἐκπτώσεων, τὰς ὁποίας θὰ ἐκαρποῦτο ἂν ἐλειτούργει τὸ βιβλιοπωλεῖον, καὶ αἱ ὁποίαι θὰ ἔφθανον κατὰ μέσον ὅρον μέχρις 25%, ἦτοι μέχρι τοῦ ποσοῦ τῶν 250.000 μέχρι 500.000 δραχμῶν ἀναλόγως τοῦ δαπανωμένου ἑκάστοτε ἐτησίως ποσοῦ.
Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὰς σχέσεις μεταξὺ σπουδαστηριακῶν καὶ ἐργαστηριακῶν βιβλιοθηκῶν καὶ κεντρικῆς βιβλιοθήκης τὰ πράγματα ἐτακτοποιήθησαν οὕτως, ὥστε νὰ ὑπάρχῃ πλήρης ἑνότης εἰς τὸ βιβλιοθηκονομικὸν ἔργον, χωρίς διὰ τοῦτο νὰ παρακωλυθῇ ἡ ἐλευθερία τῶν σπουδαστηρίων. Οὕτως αἱ εἰς βιβλία προμήθειαι ἐκτελοῦνται πᾶσαι διὰ τῆς Βιβλιοθήκης, τὰ βιβλία καταγράφονται εἰς τὸ γενικὸν βιβλίον εἰσαγωγῆς, δελτιογραφοῦνται καὶ κατόπιν κατανέμονται εἰς τὰ σπουδαστήρια ἢ ἐργαστήρια ἐπὶ ὑπογραφῇ πρωτοκόλλου παραλαβῆς. Οἱ κατάλογοι τῶν σπουδαστηρίων καὶ ἐργαστηρίων καταρτίζονται καὶ οὗτοι ὑπὸ τῆς ὑπηρεσίας τῆς Βιβλιοθήκης. Διὰ τῆς ρυθμίσεως ταύτης ἐπετεύχθη πράγματι νὰ μὴ διασπασθῇ τὸ ἐνιαῖον τῆς Πανεπιστημιακῆς Βιβλιοθήκης, ἥτις οὕτως ἐν πάσῃ δεδομένῃ στιγμῇ εἶναι εἰς θέσιν νὰ γνωρίζῃ πόσα βιβλία ἐν τῷ συνόλω ἔχει καὶ ποῦ ταῦτα εὑρίσκονται. Ἐν τούτοις πρέπει νὰ παρατηρηθῇ ὅτι ἡ λειτουργία τῶν σπουδαστηριακῶν βιβλιοθηκῶν μὲ μόνους τοὺς βοηθοὺς φοιτητὰς δὲν δύναται νὰ θεωρηθῇ ἰδεώδης, οὐδὲ ἡ φύλαξις τῶν βιβλίων εἶναι ἐπαρκής, ὅθεν καὶ ἐσημειώθησαν εἴς τινα τῶν σπουδαστηρίων ἀπώλειαι βιβλίων, εὐτυχῶς ὄχι τόσον πολλαί, οὐδέ σπουδαιοτέρων βιβλίων.
Διὰ τὴν ὀργάνωσιν τοῦ κεντρικοῦ ἀναγνωστηρίου, τῆς ἀποθήκης καὶ τοῦ φοιτητικοῦ ἀναγνωστηρίου ἐμερίμνησεν ἐπίσης ἡ Ἐπιτροπή. Καὶ πρῶτον ἐφρόντισε περὶ τῆς ἐξευρέσεως τῶν καταλλήλων χώρων, ὡς τοιοῦτοι δὲ καθωρίσθησαν τῇ εἰσηγήσει αὐτῆς ὑπὸ τῆς Συγκλήτου αἱ εἰς τὰς δύο πτέρυγας ἰσόγειοι σχεδὸν αἴθουσαι μετὰ τοῦ ὑπογείου τῆς βορείου, ὧν ἡ μὲν βόρειος μετὰ τοῦ ὑπογείου διὰ νὰ χρησιμεύσῃ ὡς κεντρικὸν ἀναγνωστήριον καὶ ἀποθήκη, ἡ δὲ νοτία ὡς φοιτητικὸν ἀναγνωστήριον.
Πρὸς τοῦτο ὅμως ἦτο ἀνάγκη καὶ νὰ διαρρυθμισθῶσι καταλλήλως, ἰδίως ἡ τῆς βορείου πτέρυγος, ἥτις διηρεῖτο εἰς δύο δωμάτια, τὸ δὲ ὑπόγειον εἰς πλείονα χωρίσματα, ἐφ’ ὅσον προωρίζετο ἄλλοτε ὡς μαγειρεῖον. Διὰ νὰ γίνῃ τοῦτο παρουσιάσθη ἀνάγκη νὰ μετακομισθῶσιν ἐκ νέου θῆκαι καὶ βιβλία καὶ γραφεῖα.
Καὶ τὰ μὲν βιβλία καὶ αἱ θῆκαι ἐτοποθετήθησαν εἰς τὸν κεντρικὸν ἐστεγασμένον φωταγωγὸν καὶ εἰς ἄλλας αἰθούσας, τὰ δὲ γραφεῖα ἐστεγάσθησαν εἰς τὴν αἴθουσαν τοῦ Λαογραφικοῦ Μουσείου. Μετὰ τὴν ἀποπεράτωσιν τῆς διαρρυθμίσεως, ἐλήφθη ἀπόφασις ὅπως πρὸς οἰκονομίαν χώρου καὶ πληρεστέραν ἀσφάλειαν κατασκευασθῶσιν ἔν τε τῇ ἀποθήκῃ καὶ τῷ κεντρικῷ ἀναγνωστηρίῳ θῆκαι σιδηραί, αἵτινες καὶ κατεσκευάσθησαν ἐπιτοπίως κατὰ σχέδιον πρακτικόν, εὐθηνὸν καὶ ἀνάλογον πρὸς τὰ πρόχειρα ἐν Θεσσαλονίκῃ ὑλικά. Οὕτω μετὰ τόσας μετατοπίσεις καὶ ἀναταραχὰς κατωρθώθη ἡ φερέοικος τέως Βιβλιοθήκη νὰ ἐγκατασταθῇ καὶ τακτοποιθῇ ὁριστικῶς. Τὸ κεντρικὸν ἀναγνωστήριον κατηρτίσθη κατὰ τοιοῦτον τρόπον, ὥστε νὰ ἀνταποκρίνηται εἰς τὰς προχείρους ἀνάγκας τῶν ἀναγνωστῶν ὅλων τῶν κλάδων, εἰς αὐτὸ δὲ συνεκεντρώθησαν καὶ ὅλα τὰ τρέχοντα περιοδικά, τὰ ὁποῖα διεσκορπισμένα πρότερον κατὰ ἐργαστήρια ὑφίσταντο σημαντικὰς ἀπωλείας, κατέστη δὲ κέντρον μελέτης οὐ μόνον τοῦ ἐπιστημονικοῦ προσωπικοῦ τοῦ Πανεπιστημίου, ἀλλὰ καὶ τοῦ ἐπιστημονικοῦ καὶ λογίου τῆς πόλεως κοινοῦ. Ἐπίσης ὠργανώθη καὶ τὸ φοιτητικὸν ἀναγνωστήριον, χωροῦν περὶ τοὺς 120 φοιτητὰς μὲ ὥρας ἐργασίμους δεκατρεῖς.
Κατὰ τὴν τριετίαν ταύτην ἔγινε ἐπίσης καὶ ὁ μεγαλύτερος πλουτισμὸς τῆς βιβλιοθήκης οὐ μόνον διὰ τῆς ἀγορᾶς εἰδικῶν βιβλιοθηκῶν, ὡς ἡ δασικὴ τῶν κληρονόμων Σαμίου, ἡ ἱστορικὴ καὶ φιλολογικὴ τοῦ Μάμουκα σὺν τῷ πολυτίμῳ αὐτοῦ ἀρχείῳ καὶ ἡ οἰκονομολογικὴ καὶ νομικὴ τῶν κληρονόμων Δεληγιώργη, ἀλλὰ καὶ διὰ συστηματικῆς ἀγορᾶς περιοδικῶν καὶ ἄλλων, ἰδίᾳ νεωτέρων βιβλίων. Αἱ ἀγοραὶ τῶν βιβλιοθηκῶν ἐγένοντο κατόπιν ἀκριβοῦς ἐκτιμήσεως καὶ πολλῶν διαπραγματεύσεων πρὸς τοὺς πωλητάς, πᾶσαι δ’ ἀνεξαρτήτως ὑπῆρξαν λίαν συμφέρουσαι διὰ τὸ Πανεπιστήμιον. Ὡσαύτως καὶ ὡς πρὸς τὰς προμηθείας σειρῶν περιοδικῶν καὶ βιβλίων συγχρόνων κατεβλήθησαν πάντοτε προσπάθειαι, ὅπως αἱ ἀγοραὶ γίνωνται εἰς τιμὰς εὐκαιρίας, κατωτέρας τῶν ἀναγραφομένων ἐν τοῖς ἐντύποις τιμοκαταλόγοις.
Κατὰ τὸ αὐτὸ διάστημα ἡ Βιβλιοθήκη ἔτυχε διαφόρων δωρεῶν βιβλίων ἐκ μέρους φιλογενῶν ἀνδρῶν καὶ διακεκριμένων ἐπιστημόνων. Αἱ σπουδαιότεραι τούτων εἶναι:
- Α) Ἡ δωρεὰ τοῦ Τραπεζούντιου εὐεργέτου τοῦ Πανεπιστημίου ἀειμνήστου Κ. Κωνσταντινίδου ἐκ τόμων 1200 περίπου, οἵτινες προωρίζοντο διὰ τὴν Βιβλιοθήκην τοῦ ἄλλοτε ἀνθοῦντος Φροντιστηρίου Τραπεζοῦντος. Ἡ δωρεὰ αὕτη συνεπληρώθη μετὰ θάνατον τοῦ δωρητοῦ διὰ νέας ἐκ τόμων 582, γενομένης ὑπὸ τῆς εὐγενοῦς συζύγου τοῦ ἀειμνήστου ἀνδρός,
- Β’) Ἡ δωρεὰ τοῦ Μακεδόνος ἰατροῦ καὶ διαπρεποῦς καθηγητοῦ ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ Ἀθηνῶν ἀειμνήστου Ἀντ. Χρηστομάνου ἐκ τόμων 1000 περίπου,
- Γ’) Ἡ δωρεὰ τοῦ διαπρεποῦς καθηγητοῦ τοῦ Διεθνοῦς δικαίου ἐν τῷ Πανεπιστημίῳ τῶν Ἀθηνῶν κ. Γ. Στρέϊτ ἐκ τόμων 2000 περίπου,
- Δ΄) Ἡ δωρεὰ τοῦ διαπρεποῦς ἱστορικοῦ τῆς Ἐκκλησίας ἀειμνήστου Μητροπολίτου Ἠρακλείας Φ. Βαφείδου ἐκ τόμων 266,
- Ε’) Ἡ ἐκ διαθήκης δωρεὰ τοῦ ἀειμνήστου Θεσσαλονικέως ἰατροῦ Γ. Γραβάνη ἐκ τόμων 3000 περίπου,
- Στ’) Ἡ δωρεὰ τῆς ἐν Ἀθήναις Ἐπιτροπής τοῦ Ταμείου Ἀνταλλαξίμων ἐκ τόμων 1297, προερχομένων ἐκ τῶν ἐγκταλειφθέντων ἐν Τουρκίᾳ ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων,
- Ζ’) Ἡ δωρεὰ τοῦ ἀειμνήστου καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Π. Κοντογιάννη ἐκ τόμων 439 και
- Η’) Ἡ δωρεὰ τοῦ ἐν Ἀθήναις Συλλόγου πρὸς διάδοσιν τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων ἐκ τόμων 109.
Πάντα ταῦτα τὰ βιβλία, τά τε ἐξ ἀγορῶν καὶ τὰ ἐκ δωρεῶν προερχόμενα, παρελήφθησαν ὑπὸ τοῦ προσωπικοῦ τῆς Βιβλιοθήκης, τὸ ὁποῖον παρ’ ὅλην τὴν ἀνεπάρκειαν καὶ τὰς ἀτελείας αὐτοῦ κατώρθωσεν ὅπως ἐντὸς τῆς τριετίας ταύτης καταγραφῇ, βιβλιοδετήσῃ, δελτιογραφήσῃ καὶ κατατάξῃ τὸ μέγιστον αὐτῶν μέρος, οὕτως ὥστε σήμερον 55.232 τόμοι καταγεγραμμένοι καὶ κατατεταγμένοι εἶναι εἰς τὴν διάθεσιν τοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ τοῦ Πανεπιστημίου καὶ τῆς πόλεως Θεσσαλονίκης. Τὸ σύνολον ἀνέρχεται εἰς τόμους 75.000 περίπου καὶ φυλλάδια 20.000.
Ὡς πρὸς τὰ χειρόγραφα ἡ Βιβλιοθήκη δὲν ὑπῆρξεν εὐτυχής, μία μόνον δωρεὰ ἐγένετο ὑπὸ τοῦ ἐξ Ἄνδρου λογίου κ. Δ. Πασχάλη μοναδικοῦ χειρογράφου του ΙΖ΄ αἰῶνος, περιέχοντος τὴν πεζὴν διασκευὴν τοῦ ἀκριτικοῦ έπους, τὴν δημοσιευθεῖσαν ἐν τῷ Θ΄ τόμῳ τῆς Λαογραφίας. Ἐνέργειαι ἐγένοντο παρὰ τῷ Οἰκουμενικῷ Πατριαρχείῳ ὅπως κατατεθῇ εἰς τὸ Πανεπιστήμιον ἡ συλλογὴ χειρογράφων τῆς Μονῆς Βλατάδων, ἥτις ὅπως νῦν ἔχει καὶ δυσπρόσιτος εἶναι καὶ εἰς κίνδυνον κλοπῆς ὑπόκειται. Δυστυχῶς αἱ ἐνέργειαι δὲν ἐτελεσφόρησαν. Ἐξ ἀγορᾶς ἡ Βιβλιοθήκη ἐπρομηθεύθη χειρόγραφα εἴκοσι δύο (22) καὶ περὶ τὰ 200 διάφορα ἔγγραφα ἑλληνικὰ καὶ τουρκικά, ἅπαντα τῶν τελευταίων αἰώνων τῆς Τουρκοκρατίας. Πίνακες πανομοιοτύπων τῆς Παλαιογραφίας καὶ Παπυρολογίας, ἔτι δὲ καὶ ἡ λαμπρὰ πανομοιότυπος ἔκδοσις τοῦ περιφήμου εἰκονογραφημένου χειρογράφου τῆς Γενέσεως τῆς Βιέννης διὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ μαθήματος τῆς Βυζαντινῆς τέχνης.
Κατὰ τὸ ἔτος 1931-32 ἡ Ἐπιτροπὴ πρὸς ἀρτιωτέραν ὀργάνωσιν τῆς Βιβλιοθήκης ἐνέκρινε καὶ συνέστησεν εἰς τὴν Σύγκλητον τὴν χορήγησιν ἑξαμήνου ἐκπαιδευτικῆς ἀδείας εἰς τὸν διευθυντὴν τῆς Βιβλιοθήκης κ. Π. Φορμόζη, ὅστις μεταβὰς εἰς Γερμανίαν ἠσχολήθη ἰδιαιτέρως περὶ τὴν βιβλιοθηκονομίαν, τὰ δ’ ἀποτελέσματα τῆς κτηθείσης ἐμπειρίας ἐξεδηλώθησαν μετὰ τὴν ἐπάνοδόν του ἐμπράκτως εἰς τὴν συστηματικωτέραν ὀργάνωσιν καὶ τακτοποίησιν τῶν τῆς Βιβλιοθήκης. Τὸν διευθυντὴ ἀπουσιάζοντα ἀνεπλήρωσεν εἰς τὸ ἔργον αὐτοῦ ὁ Πρόεδρος τῆς Ἐπιτροπῆς.
Τὸ συντελεσθὲν κατὰ τὴν λήξασαν τριετίαν ἔργον ἐν τῇ Βιβλιοθήκῃ παρὰ τὴν ἔλλειψιν καταλλήλου καὶ μεθοδικῶς κατηρτισμένου βοηθητικοῦ προσωπικοῦ ὑπῆρξε πράγματι μέγα καὶ ἄξιον παντὸς ἐπαίνου διὰ τὴν διεύθυνσιν τῆς Βιβλιοθήκης. Ἐν τούτοις ἀναμφισβητήτως τὸ ἔργον τοῦτο καὶ ποσοτικῶς καὶ ποιοτικῶς θὰ ἦτο καλύτερον, ἂν τὸ Ὑπουργεῖον τῶν Οἰκονομικῶν διὰ τῆς δημοσιεύσεως τοῦ διατάγματος ἐπέτρεπε τὸν καταρτισμὸν καταλλήλου προσωπικοῦ. Καὶ τώρα ἀκόμη, ὁπότε τὸ μεγαλύτερον ἴσως μέρος τοῦ βιβλιοθηκονομικοῦ ἔργου ἔχει συντελεσθῆ, ἐφ’ ὅσον καὶ ὁ πλουτισμὸς δι’ ἀγορῶν ἐξακολουθεῖ καὶ πρέπει νὰ ἐξακολουθῇ καὶ δωρεαὶ νέαι δὲν ἀποκλείονται, ὑπολείπεται δ’ εἰσέτι καὶ ἀρκετὸν ποσὸν βιβλίων ἀκατάγραφον καὶ ἀκατάτακτον, ἡ ἔλλειψις μορφωμένου βιβλιοθηκονομικῶς καὶ ἐπαρκοῦς βοηθητικοῦ προσωπικοῦ εἶναι λίαν αἰσθητή, οὕτως ὥστε ἡ δημοσίευσις τοῦ διατάγματος νὰ εἶναι πάντοτε ἀναγκαῖα. Αἱ βιβλιοθῆκαι εἰς τὰ Πανεπιστήμια καὶ τὰς πόλεις --καὶ ἡ Βιβλιοθήκη τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης εἶναι μέχρι σήμερον τοὐλάχιστον καὶ βιβλιοθήκη τῆς πόλεως-- δὲν ἀποτελοῦσι πολυτέλεια, ἀλλ’ εἶναι ὁ πνευματικὸς ἄρτος, τὸν ὁποῖον πᾶσα εὐνομουμένη καὶ φιλοπρόοδος πολιτεία εἶναι ὑπόχρεος νὰ παρέχῃ εἰς τοὺς πολίτας αὐτῆς.
Ἐκτὸς τοῦ καθ’ ἑαυτὸ μεγάλου καὶ βαρέος βιβλιοθηκονομικοῦ ἔργου τὸν διευθυντὴ καὶ τὴν ὑπηρεσίαν τῆς Βιβλιοθήκης ἀπησχόλησε καὶ ἡ μέριμνα τοῦ Πανεπιστημίου, ἥτις οὐκ ὀλίγον ἐπεβάρυνεν αὐτήν, ἀρκετὰ ἤδη βεβαρημένην οὖσαν. Τὸ ἔργον τοῦτο, ἀλλότριον πρὸς τὸ βιβλιοθηκονομικόν, νομίζω ὅτι πρὸς τὸ καλὸν τῆς Βιβλιοθήκης εἶναι ἀπολύτως ἀνάγκη νὰ μεταβιβασθῇ εἰς ἄλλας χεῖρας.
Ἐν Θεσσαλονίκῃ, 1933
Ὁ Πρόεδρος τῆς Ἐφορευτικῆς Ἐπιτροπείας τῆς Βιβλιοθήκης Στίλπων Κ. Κυριακίδης
Σελ., 178-184
Κυριαζόπουλος, Β.Δ. (1960). Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης 1926-1960. Θεσσαλονίκη: χ.ό.
Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη
Ἱδρύθη διὰ τοῦ ἀπὸ 11 Ἰουλίου 1927 Π. Διατάγματος, διοικεῖται ὑπὸ ἑπταμελοῦς Ἐφορείας, στεγάζεται δὲ σήμερον εἰς διαφόρους χώρους τοῦ κεντρικοῦ κτιρίου, τὰ δὲ παραρτήματα αὐτῆς εἰς τὰ σπουδαστήρια καὶ ἐργαστήρια τοῦ Πανεπιστημίου.
Κύρια μέριμνα τῆς πρώτης Ἐφορευτικῆς Ἐπιτροπῆς αὐτῆς «ὑπῆρξεν ἡ συγκέντρωσις τῶν ἐν Θεσσαλονίκῃ διεσπαρμένων καὶ ἀχρησιμοποιήτων συλλογῶν βιβλίων, καὶ τοιαῦται ἦσαν ἡ ἐν τῷ ὀρφανοτροφείῳ ἀποκειμένη πρὸς τὴν Κοινότητα Θεσσαλονίκης δωρεὰ τοῦ ἄλλοτε διευθυντοῦ τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης καὶ συνέδρου τοῦ Ἐλεγκτικοῦ Συνεδρίου κ. Γ. Κωνσταντινίδου, ἡ βιβλιοθήκη τοῦ ἐν Θεσσαλονίκῃ Γυμνασίου, περιέχουσα παλαιὰς κυρίως ἐκδόσεις, καὶ ἡ ἐν τῷ Διδασκαλείῳ Αρρένων ἀποκειμένη συλλογὴ ἐξ ἱστορικῶν κυρίως βιβλίων καὶ περιηγητῶν, ἥτις εἶχε καταρτισθῆ κατὰ τὸν πόλεμον ὑπὸ τῆς ἐν Θεσσαλονίκῃ Προσωρινῆς Κυβερνήσεως. Καὶ αἱ τρεῖς αὗται συλλογαὶ κατόπιν σχετικῶν ἐνεργειῶν περιῆλθον ταχέως εἰς τὸ Πανεπιστήμιον, πρώτη δὲ πάντων ἡ συλλογὴ Γ. Κωνσταντινίδου. Τὴν παραλαβὴν ταύτης ἐνήργησεν ὁ καθηγητὴς κ. Στ. Κυριακίδης. Ὡσαύτως ἐγένετο ἐνέργεια παρὰ τῇ Ἐθνικῇ Βιβλιοθήκῃ πρὸς χορήγησιν ἀντιτύπων ἐκ τῶν παρ’ αὐτῇ πολλαπλῶν, ἥτις καὶ προθύμως ἐγένετο ἀποδεκτή.
Κυριακίδου, Στιλ. : Εφορευτική Επιτροπεία της Βιβλιοθήκης. Πρώτη και Δευτέρα τριετία από του 1926-27 μέχρι του 1931-32. Έκθεσις Πεπραγμένων επι Πρυτανείας Περικλέους Βιζουκίδου 1931-1932. Εν Θεσσαλονίκη, 1934, σελ. 117-184.
Ἐν συνεχείᾳ παρελήφθη ἡ βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις τέως λειτουργούσης Παιδαγωγικῆς Ἀκαδημίας, ἠγοράσθησαν αἱ βιβλιοθῆκαι Νικολάου Πολίτου καὶ Μάμουκα, προσετέθησαν δὲ διὰ δωρεῶν ἡ δασικὴ βιβλιοθήκη κληρονόμων Σαμίου, ἡ οικονομολογικὴ καὶ νομικὴ κληρονόμων Δεληγιώργη, αἱ βιβλιοθῆκαι Κ. Κωνσταντινίδου, Ἀντ. Χρηστομάνου, Γ. Στρέϊτ, Φ. Βαφείδου, Π. Γραβάνη, τῆς Ἐπιτροπῆς Ἀνταλλαξίμων, τοῦ Π. Κοντογιάννη, καὶ ἀργότερα τῶν Ἀλεξάνδρου Σβώλου, Ἀλεξάνδρου Παπαναστασίου (8000τ.), Μανόλη Τριανταφυλλίδη (9000τ) καὶ Καλλιγᾶ. Ἐπίσης ἐδωρήθησαν βιβλία ἐκ μέρους τοῦ Συλλόγου πρὸς Διάδοσιν τῶν Ἑλληνικῶν Γραμμάτων, τῆς Γερμανικῆς Κυβερνήσεως, τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ὀξφόρδης, τῆς Ἀμερικανικῆς Ὀργανώσεως CARE, τῆς Γαλλικῆς Κυβερνήσεως, τῶν κληρονόμων Ὀνουφρ. Παπαβασιλείου, τῶν καθηγητῶν Ἀλεξάνδρου Δελμούζου, Ἀνθίμου Σίσκου, Ἀβροτέλους Ἐλευθεροπούλου, Ἀ. Μισιρλόγλου καὶ ἄλλων.
Ἡ Βιβλιοθήκη τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης πλουτίζεται ἐπίσης τόσον δι’ ἀγορῶν σημαντικῶν ἰδιωτικῶν βιβλιοθηκῶν (Χ. Χαριτωνίδη, Γ. Γρατσιάτου, Γ. Χατζιδάκι) καὶ σειρῶν περιοδικῶν, ὅσον καὶ διὰ τῆς προμηθείας τῶν τρεχουσῶν ἐκδόσεων τῶν διαφόρων ἐπιστημονικῶν κλάδων.
Τὰ βιβλία τῆς βιβλιοθήκης ταύτης κατανέμονται μεταξὺ τῶν τριῶν ἀποθηκῶν αὐτῆς, τοῦ κεντρικοῦ ἀναγνωστηρίου, τῶν δύο φοιτητικῶν ἀναγνωστηρίων καὶ τῶν ἐπὶ μέρους βιβλιοθηκῶν τῶν σπουδαστηρίων καὶ ἐργαστηρίων τοῦ Πανεπιστημίου, 107 τὸν ἀριθμόν.
«Ὅσον ἀφορᾶ εἰς τὰς σχέσεις μεταξὺ σπουδαστηριακῶν καὶ ἐργαστηριακῶν Βιβλιοθηκῶν καὶ κεντρικῆς βιβλιοθήκης τὰ πράγματα ἐτακτοποιήθησαν οὕτως, ὥστε νὰ ὑπάρχῃ πλήρης ἑνότης εἰς τὸ βιβλιοθηκονομικὸν ἔργον, χωρὶς διὰ τοῦτο νὰ παρακωλυθῇ ἡ ἐλευθερία τῶν σπουδαστηρίων. Οὕτως τὰ βιβλία καταγράφονται εἰς τὸ γενικὸν βιβλίον εἰσαγωγῆς, δελτιογραφοῦνται καὶ κατόπιν κατανέμονται εἰς τὰ σπουδαστήρια ἢ ἐργαστήρια ἐπὶ ὑπογραφῇ πρωτοκόλλου παραλαβῆς. Οἱ κατάλογοι τῶν σπουδαστηρίων καὶ ἐργαστηρίων καταρτίζονται καὶ οὗτοι ὑπὸ τῆς ὑπηρεσίας τῆς Βιβλιοθήκης. Διὰ τῆς ρυθμίσεως ταύτης ἐπετεύχθη πράγματι νὰ μὴ διασπασθῇ τὸ ἑνιαῖον τῆς Πανεπιστημιακῆς Βιβλιοθήκης, ἥτις οὕτως ἐν πάσῃ δεδομένῃ στιγμῇ εἶναι εἰς θέσιν νὰ γνωρίζῃ πόσα βιβλία ἐν τῷ συνόλῳ ἔχει καὶ ποῦ ταῦτα εὑρίσκονται.
Κυριακίδου, Στιλ.: Ἐφορευτικὴ Ἐπιτροπεία τῆς Βιβλιοθήκης. Πρώτη καὶ Δευτέρα τριετία ἀπὸ τοῦ 1926-27 μέχρι τοῦ 1931-32. Ἔκθεσις Πεπραγμένων ἐπὶ Πρυτανείας Περικλέους Βιζουκίδου 1931-1932. Ἐν Θεσσαλονίκῃ, 1934, σελ. 117-184.
Σήμερον ἡ Πανεπιστημιακὴ Βιβλιοθήκη περιλαμβάνει περὶ τοὺς 300.000 τόμους καὶ φυλλάδια. Εἰδικῶς κατὰ τὸ 1959 εἰσήχθησαν 33.000 βιβλία, περιοδικὰ καὶ φυλλάδια, ἀνενεώθησαν δὲ 1.400 συνδρομαὶ εἰς ἑλληνικὰ καὶ ξενόγλωσσα ἐπιστημονικὰ περιοδικά. Πλὴν τούτων πλεῖστα βιβλία εἰσάγονται κατ’ ἔτος εἰς αὐτὴν δι’ ἀνταλλαγῆς μὲ δημοσιεύματα τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Ἡ Βιβλιοθήκη αὕτη, ἥτις θεωρεῖται ὡς ἡ πλέον συγχρονισμένη γενικὴ ἐπιστημονικὴ βιβλιοθήκη τῶν Βαλκανίων, στερεῖται στέγης ἀξίας περιεχομένου καὶ τοῦ προορισμοῦ της. Τὸ κεντρικὸν ἀναγνωστήριον, αἱ κεντρικαὶ ἀποθῆκαι καὶ τὰ ἀνεπαρκῆ φοιτητικὰ ἀναγνωστήρια, εἰς τὰ ὁποῖα μελετοῦν 1000-1200 φοιτηταὶ ἡμερησίως, στεγάζονται «προσωρινῶς» ἐπὶ 30 ἔτη εἰς διαφόρους ἀκαταλλήλους, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, χώρους, ὑπὸ τὴν μόνιμον ἀπειλὴν καταστροφής ἐκ πυρκαϊᾶς. Διὰ τοὺς λόγους αὐτοὺς τὸ «Πολεοδομικὸν Πρόγραμμα τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης» προέβλεψεν ἀπὸ τοῦ 1950 ἴδιον μέγαρον διὰ τὴν στέγασιν τῆς Βιβλιοθήκης. Πρὸς τοῦτο συνεστήθη ἐπιτροπὴ ἐκ καθηγητῶν, ἥτις ἐμελέτησε τὰς ἀπαιτήσεις καὶ τὰς λειτουργικὰς λεπτομερείας μίας συγχρονισμένης πανεπιστημιακῆς βιβλιοθήκης καὶ κατέληξεν εἰς συμπεράσματα, ἅτινα ἀπετέλεσαν τὴν βάσιν τῆς διακηρύξεως Πανελληνίου Ἀρχιτεκτονικοῦ Διαγωνισμοῦ, κατὰ τὸν ὁποῖον (1956) προεκρίθη ἡ μελέτη τοῦ ἀρχιτέκτονος Ε. Κακούρη. Ἡ μελέτη αὕτη προβλέπει τὴν ἀνέγερσιν τριωρόφου κτιρίου, τὸ ὁποῖον θὰ περιλαμβάνῃ ἀποθήκην διὰ 750.000 τόμους, ἀποθήκην πολλαπλῶν βιβλίων, δύο αἰθούσας φοιτητικῶν ἀναγνωστηρίων, 350 φοιτητῶν ἑκάστην, καὶ ὑπαίθριον θερινὸν ἀναγνωστήριον (βεράντα), ἀναγνωστήριον καθηγητῶν καὶ ξένων ἀναγνωστῶν, ἀναγνωστήριον περιοδικῶν, μικρὰν αἴθουσαν ἀναγνωστηρίου, ἀτομικὰς αἰθούσας μελετητῶν, αἴθουσαν χαρτῶν, αἴθουσαν χειρογράφων καὶ σπανίων βιβλίων, φωτογραφεῖον καὶ ἀναγνωστήριον μικροφίλμ, αἴθουσαν κινηματογράφου, αἴθουσαν ἐκθέσεως τῶν βιβλίων τοῦ μηνός, αἴθουσα παραλαβῆς, αἴθουσαν ταξινομήσεως, αἴθουσαν καταλόγου, ἐγκατάστασιν ἀπολυμάνσεως βιβλίων, βιβλιοδετεῖον κλπ.
Εἰς τὴν αὐτὴν οἰκοδομὴν δέον ὅπως προβλεφθοῦν κατάλληλοι χῶροι καὶ ἀποθῆκαι διὰ τὴν Ἐπιτροπείαν Δημοσιευμάτων τοῦ Πανεπιστημίου, ὅπως καὶ διὰ τὸ ἱδρυθησόμενον Πανεπιστημιακὸν Τυπογραφεῖον.
Ὡς ἀναφέραμεν ἤδη ἡ Πολεοδομικὴ Ἐπιτροπὴ τοῦ Πανεπιστημίου εἰσηγήθη προσφάτως, ἡ δὲ Σύγκλητος καὶ τὸ Πρυτανικὸν Συμβούλιον ἔλαβον τὴν ἀπόφασιν τῆς διακηρύξεως νέου πολεοδομικοῦ καὶ ἀρχιτεκτονικοῦ διαγωνισμοῦ διὰ τὸν τομέα τῶν Θεωρητικῶν Ἐπιστημῶν καὶ τῆς Βιβλιοθήκης (σελ. 48-51).
Τάσος Κουκιόγλου (2012). Το πανεπιστημιακό μέγαρο από περιέργεια και αγάπη. University Press
Η πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη
Στις 11 Ιουλίου 1927 δημοσιεύτηκε το Π. Διάταγμα «Περί συστάσεως Βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης»84.
Κυριακίδου, Στιλ.: Ἐφορευτικὴ Ἐπιτροπεία τῆς Βιβλιοθήκης. Πρώτη καὶ Δευτέρα τριετία ἀπὸ τοῦ 1926-27 μέχρι τοῦ 1931-32. Ἔκθεσις Πεπραγμένων ἐπὶ Πρυτανείας Περικλέους Βιζουκίδου 1931-1932. Ἐν Θεσσαλονίκῃ, 1934, σελ. 177-184.
Αρχικά η Βιβλιοθήκη αυτή, η οποία διοικείται σήμερα από τριμελή από καθηγητές Επιτροπή Εποπτείας, στεγάστηκε «προσωρινά» επί 44 χρόνια σε δύο διαμερίσματα του παλαιού μεγάρου της Φιλοσοφικής Σχολής. Στην αρχή την αποτέλεσαν οι παλαιότερες βιβλιοθήκες Γ. Κωνσταντινίδη, η βιβλιοθήκη του ελληνικού επί Τουρκοκρατίας Γυμνασίου Θεσσαλονίκης, της Ελληνικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης και της συλλογής βιβλίων του Διδασκαλείου Αρρένων. Ύστερα παρελήφθη η Βιβλιοθήκη της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Αθηνών και αγοράστηκαν οι Βιβλιοθήκες Νικολάου Πολίτη, Μάμουκα, Χ. Χαριστωνίδη, Γ. Γρατσιάτου και Γ. Χατζηδάκι.
Δόθηκαν επίσης στο Πανεπιστήμιο με δωρεές οι ακόλουθες αξιόλογες βιβλιοθήκες ή συλλογές βιβλίων: Η Δασική Βιβλιοθήκη κληρονόμων Σαμίου, η Οικονομολογική και Νομική κληρονόμων Δεληγιώργη, οι Βιβλιοθήκες Κ. Κωνσταντινίδου, Αντ. Χρηστομάνου, Γ. Στρέιτ, Φ. Βαφείδου, Π. Γραβάνη, Επιτροπής Ανταλλαξίμων Περιουσιών, του Π. Κοντογιάννη, της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών και αργότερα του Αλεξάνδρου Σβώλου, Αλεξάνδρου Παπαναστασίου, Μανόλη Τριανταφυλλίδη (9000τ.), Συλλόγου προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, της Γερμανικής Κυβερνήσεως, της Γαλλικής Κυβερνήσεως, της Αμερικάνικης Βιβλιοθήκης του Κογκρέσσου, της Αμερικανικής Οργανώσεως CARE, του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, των κληρονόμων του Ονουφρίου Παπαβασιλείου, του Αλεξάνδρου Δελμούζου, του Ανθίμου Σίσκου, του Αβροτέλη Ελευθερόπουλου, του Μαρίνου Σιγάλα, των Α. Μισιρλόγλου, Γαρδίκκα, Κ. Καραβά, Ελληνικού Προξενείου Κωνσταντινουπόλεως, Σχολής Alfort, και της πολύ σημαντικής και πλουσίας σε πολύτιμες παλιές εκδόσεις Ι. Τρικόγλου.
Ο σημαντικότερος όμως τρόπος πλουτισμού της μεγάλης αυτής ελληνικής βιβλιοθήκης είναι η σχεδόν πάντοτε σημαντική επιχορήγησή της από μέρους του Πανεπιστημίου. Ο προϋπολογισμός π.χ. της Βιβλιοθήκης του 1974 για την αγορά βιβλίων και περιοδικών έφθασε τις 720.000 δρχ. και μόνο τα βιβλιοδετικά έξοδα της 500.000 δρχ. Τον ίδιο χρόνο έγινε εισαγωγή με αγορά 2.172 ξενόγλωσσων και 97 ελληνικών περιοδικών, με δωρεές δε 432 ξενόλωσσων και 112 ελληνικών. Τούτο σημαίνει ότι μόνο το 1974 έγινε η εισαγωγή 2.813 περιοδικών εκδόσεων. Στους αριθμούς όμως αυτούς θα πρέπη να προστεθούν τα βιβλία που εισάγονται στα 180 «Παραρτήματα» της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης, απ’ ευθείας με δωρεές ή ανταλλαγές δημοσιευμάτων. Για παράδειγμα αναφέραμε το Εργαστήριο Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, το οποίο, με ανταλλαγή των δημοσιευμάτων του, εισάγει στη Βιβλιοθήκη του περισσότερες από 350 ξενόγλωσσες περιοδικές εκδόσες.
Ύστερα από μακροχρόνιες συσκέψεις επιτροπής καθηγητών που μελέτησε τις απαιτήσεις μιας Ελληνικής Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης, θεμελιώθηκε το κτίριό της το 1964. Λειτούργησε όμως μόλις το 1974. Το κτίριο αυτό είναι τετραώροφο (αρχιτέκτονες Κ. Παπαϊωάννου και Κ. Φινές), με τους δύο ορόφους, των βιβλιοστασίων, υπογείους. Έχει μέγιστο ύψος 14,40 m, καλύπτει εμβαδό 1910m2, παρουσιάζει συνολική έκταση ορόφων 4640m2 και όγκο 54000m3. Η Βιβλιοθήκη αυτή δεσπόζει μικρής παρκοπλατείας, στην οποία έχει στηθεί το άγαλμα του ιδρυτή του Πανεπιστημίου, Αλεξάνδρου Παπαναστασίου (γλύπτης ο Γιάννης Παππάς).
Η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει συνολικά 880 θέσεις αναγνωστών, οι οποίες κατανέμονται στα ακόλουθα αναγνωστήρια: Θεωρητικών Επιστημών 80 θέσεις, καθηγητών 30 θέσεις, περιοδικών 212 θέσεις, Ιατρικών Επιστημών 150 θέσεις, Θετικών Επιστημών 96 θέσεις, Φοιτητικά Αναγνωστήρια 294 θέσεις και 18 ατομικά αναγνωστήρια. Η κίνηση των αναγνωστών υπολογίζεται σε 1000 περίπου την ημέρα.
Στον προθάλαμο του ισογείου υπάρχει εκτεταμένη εγκατάσταση Καταλόγων, η δε αίθουσα διαλέξεων έχει 112 θέσεις. Υπάρχει επίσης αίθουσα εκθέσεων βιβλίων, πέντε αίθουσες για την ανάγνωση Microfilms, αίθουσα φωτοαντιγράφων κλπ. Η δε χωρητικότητα των κεντρικών βιβλιοστασίων της υπερβαίνει τα 1.000.000 βιβλία.
Σήμερα η βιβλιοθήκη αυτή, η οποία θεωρείται μια από τις περισσότερο συγχρονισμένες των Βαλκανίων, περιέχει στο Κεντρικό Κτίριο και στα 180 παραρτήματα, που λειτουργούν σε ισάριθμα Εργαστήρια, Σπουδαστήρια κτλ. του Πανεπιστημίου περί τις 750.000 βιβλία, και φυλλάδια, όλων σχεδόν των ειδικοτήτων που τα παλαιότερά τους αποτελούν εκδόσεις των αρχών του 16ου αιώνα.
Η συλλογή των χειρογράφων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σχηματίστηκε αμέσως με την ίδρυση του. Ως το 1939 περιείχε 40 χειρόγραφους κώδικες, δύο (μεταγενέστερα) πατριαρχικά σιγίλλια και περίπου 60 έγγραφα του 18ου και 19ου αιώνα. Τη συλλογή περιέγραψε ο Α. Σιγάλας στο βιβλίο του «Από την πνευματικήν ζωήν των ελληνικών κοινοτήτων της Μακεδονίας», Θεσσαλονίκη 1939 (παράρτημα του 4ου τόμου της Επιστημονικής Επετηρίδας της Φιλοσοφικής Σχολής). Οι περισσότεροι από τους χειρόγραφους κώδικες είναι του 18ου (και του 19ου) αιώνα, και μόνοι λίγοι του 16ου και του 17ου. Από τους σημαντικότερους ο κώδικας της πεζής παραλλαγής του Διγενή Ακρίτα (άλλοτε Πασχάλη, Άνδρου) και το χειρόγραφο που περιέχει τα έργα του Κεφαλλονίτη ποιητή των αρχών του 18ου αιώνα Πέτρου Κατσαΐτη που τα εξέδωσε ο καθηγητής Κριαράς (Αθήναι 1950).
Μετά το 1945 η συλλογή πλουτίστηκε με δωρεές, μερικές αγορές καθώς και με την ενσωμάτωση μερικών κωδίκων που κατασχέθηκαν το 1960 σε χέρια αρχαιοκαπήλων που προέρχονται (όπως αποδείχτηκε) από τη Σκήτη του Αγίου Ανδρέου στο Άγιο Όρος. Πρόκειται για λειτουργικά κυρίως χειρόγραφα της Τουρκοκρατίας, ανάμεσα τους όμως υπάρχουν και δύο περγαμηνά Ευαγγέλια του 13ου αιώνα. Κατάλογο των χειρογράφων της συλλογής έχει ετοιμάσει ο καθηγητής Λίνος Πολίτης.
Μικρός αριθμός χειρογράφων κωδίκων υπάρχει και στα Σπουδαστήρια α) του Ιστορικού Κλάδου της Θεολογικής Σχολής, και β) της Ιστορίας του ελληνικού και ρωμαϊκού δικαίου της Σχολής Ν.Ο.Ε. (σελ. 147-149).
Σαββαΐδης, Π. (2012). Τα εβραϊκά νεκροταφεία και ο προσφυγικός συνοικισμός της Αγίας Φωτεινής στην Πανεπιστημιούπολη του Α.Π.Θ.: Μνήμες στο χώρο και το χρόνο… Συνέδριο 12-13 Οκτωβρίου 2012, 90 χρόνια ξεριζωμού, Θεσσαλονίκη η μητέρα των προσφύγων.Θεσσαλονίκη: Τμήμα Ποιμαντικής & Κοινωνικής Θεολογίας ΑΠΘ, Ιωνική Εστία Θεσσαλονίκης Σύλλογος Σμυρναίων-Μικρασιατών.
Σαλέμ, Σ. (2002). Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης. Χρονικά, 25(181): 6-17.
Παπαναστασοπούλου, Χ. (2011). Το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης: Ένας τόπος μνήμης και περισυλλογής.
Μεταπτυχιακές εργασίες με αναφορές στο εβραϊκό νεκροταφείο.
Μαγκαρδάς, Απόστολος. "Η Θεσσαλονίκη ως Μαρτυρική πόλη. Μια ιστορική επισκόπηση." (2022). ΕΑΠ
Μουτζούρη, Ευαγγελία. "Η ιστορία των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης κατά το Μεσοπόλεμο. Αντισημιτισμός ή αφομοίωση." (2016). Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Δημοσιεύσεις σχετικά με την ιστορία του ΑΠΘ
Thessaloniki Arts and Culture. (2014). Αφιερώματα: Το κτίριο Παλαιάς Φιλοσοφικής Θεσσαλονίκης.
Τζήμου, Κ. (2016). O Χάρτης της πόλης: Παλιά Φιλοσοφική. Parallaxi.
Αγία Φωτεινή, ο χαμένος προσφυγικός συνοικισμός στoν χώρο της ΔΕΘ και του ΑΠΘ. Parallaxi
Ένα σημείο στην καρδιά της Θεσσαλονίκης γεμάτο ιστορίες...Ραφαήλ Γκαϊδατζής.10 Οκτωβρίου 2021 Parallaxi
Η καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου και ο αφανισμός της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης Τέτη Σώλου, 21/01/2017 huffingtonpost
Η καταστροφή του Εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης από τους Ναζί Σπύρου Κουζινόπουλου ΚΙΣ
Eleftheria Koseoglou, Sofia Zapounidou, (2019). Aristotle University of Thessaloniki Library & Information Centre: A new-old library. Σε: Boutoura, C., Tsorlini, A., & Livieratos, E. (2019). Proceedings of the 4th ICA Conference Digital Approaches to Cartographic Heritage, Thessaloniki, 8-10 May 2019 (192-196). Thessaloniki: International Cartographic Association, Commission on Cartographic Heritage into the Digital , AUTH CartoGeoLab.
Ψηφιοποιημένο υλικό από τη Ψηφιοθήκη ΑΠΘ
Το Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης: 1926-1936 : κεντρικόν ίδρυμα και παραρτήματα/ Βογιατζίδης, Ιωάννης Κ. Κυριακίδης, Στίλπων Π.
Τα πενήντα χρόνια του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: 1926-1976/Κυριαζόπουλος, Βασίλειος Δ.
Τα πενηντάχρονα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1926-1976)
Περισσότερα στη Συλλογή Επετηρίδες ΑΠΘ
Φωτογραφίες από το Φωτογραφικό Αρχείο Κυριαζόπουλου
